سیره عقلاء
سیره عُقَلا به روشی گفته می‌شود که برخاسته از فطرت و عقل متعارف است و در میان مردم رواج یافته و مورد قبول آنان بوده است. وجود این سیره برخلاف سیره متشرعه، به مجرد اثبات جریان داشتن کار یا رفتاری نزد عقلای عالم اثبات می‌شود و در صورتی معتبر است که دلیل شرعی برخلافش نباشد.
تعریف
سیره به معنای روش، طریقه، هیئت، حالت، عرف و عادت است. به عبارت دیگر، یعنی چیزی که برخاسته از فطرت و عقل سلیم بوده و در میان مردم رواج پیدا کرده و مورد قبول عموم مردم قرار گرفته است. سیره عقلا که از آن به بنای عقلا نیز تعبیر می‌شود نیز به معنای روش و سلوک عملی خردمندان بر انجام دادن یا ترک کاری بدون دخالت و تأثیر عوامل زمانی، مکانی، نژادی، دینی و گروهی است.
تفاوت با سیره متشرعه
برخی از اندیشمندان علم اصول، فرق میان این سیره و سیره متشرعه را در دو امر دانسته‌اند:
- برای استدلال به سیره عقلا، همین‌که اثبات شود عقلای عالم، چنین کاری را بد نمی‌پنداشتند و آن را رد نمی‌کردند، کفایت می‌کند اما سیره متشرعه در صورتی، مفید است که هم بنای عملی اهل یک شریعت بر آن کار اثبات شود و هم جریان داشتن آن سیره عملی در زمان معصوم و رد نکردن آن توسط معصوم لازم است.
- سیره متشرعه با وجود شرایط حجیت، به‌طور مستقل نشان‌دهنده دیدگاه معصوم است، اما سیره متشرعه، حتی بر فرض جریان داشتن میان عقلای عالم، باز هم احتمال دارد که شارع، آن را قبول نداشته و رد کند.
جایگاه
از سیره در اصول فقه به عنوان یکی از راه‌های دستیابی به احکام شرع سخن گفته شده است، چنان‌که در فقه نیز بر احکام گوناگون در باب‌هایی بدان استناد و استدلال کرده‌اند.
اقسام
سیره عقلایی بر سه نوع است:
- سیره‌ای که موضوع احکام شرعی را روشن و مشخص می‌کند؛
- سیره‌ای که مفاد و معنای یک دلیل نقلی را روشن می‌کند؛
- سیره‌ای که از آن حکم شرعی فهمیده می‌شود.
حجیت
سیره عقلا به تنهایی حجّت و دلیل حکم شرعی نیست، مگر در صورت تأیید و موافقت شارع با مفاد آن.
راه‌های احراز موافقت شارع
احراز تأیید و موافقت شارع بستگی به نوع بنای عقلا دارد.
- گاهی بنای عقلا به گونه‌ای است که انتظار می‌رود که شارع نیز با آنان همسو باشد؛ به این علت که از ناحیه شرع، مانعی بر سر راه سیره وجود ندارد. در این صورت:
← اگر ثابت شود شارع از عمل به سیره عقلا منع کرده، بدیهی است که سیره حجیت نخواهد داشت.
← اگر هم چنین منعی از سوی شارع نباشد، به واسطه این که شارع به عنوان یکی از عقلا و رئیس آنهاست، موافق با مفاد سیره است. مواردی مانند بنای عقلاء بر عمل به خبر ثقه و ظاهر کلمات از این قبیل است.
- گاهی نیز بنای عقلا به‌گونه‌ای است که به دلیل وجود مانع، انتظار نمی‌رود شارع با روش آنان موافق باشد. در این صورت:
← اگر قلمرو بنای عقلا، امور شرعی را نیز دربر می‌گیرد؛ مانند استصحاب که در امور شرعی نیز جریان دارد، عدم اثبات منعی از جانب شارع، نشان‌دهنده موافقت او با سیره است.
← اگر جریان بنای عقلا در حوزه شرع قطعی نباشد، موافقت شارع با بنای عقلا نیاز به دلیل خاص و قطعی دارد و عدم وجود منع نشانه موافقت او نیست.
علت استنباط حکم شرعی از سکوت شارع
سکوت شارع در برابر سیره عقلا، نشان‌دهنده موافقت شارع با آن سیره است. زیرا:
اولا: اگر چنین نبود، نشان دادن مخالفت در مواردی که امکان مخالفت وجود دارد، از نظر عقلی بر شارع واجب بود؛
ثانیا: شارع، رئیس عقلا است و هرچه مورد پسند عقلا است مورد پسند او نیز هست، وگرنه باید مخالفت خود را اعلام کند.
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، قم، موسسه نشر اسلامی.
- صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، تقریرات محمود حسینی شاهرودی، قم، موسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، قم، چاپ سوم.
- ملکی اصفهانی، فرهنگ اصطلاحات اصول، قم، نشر عالمه، ۱۳۷۹ش.